I speak my own language
because
that's who I am.

We teach our children our favourite language,
because
we want them to know who they are.

(Christine Johnson, Tohono O'odham elder, American Indian Language Development Institute,
June, 2002)

If you don't breathe,
there is no air.
If you don't walk,
there is no earth.
If you don't speak,
there is no word.

(Paraphrased by Yamamoto from a Navajo elder's words, PBS-TV Millennium Series Tribal Wisdom and the Modern World, hosted by David Maybury-Lewis aired on May 24,1992)

ဂလာန်တံဂှ် ကံက်နၚ်နူတၞးလိက် Language Vitality and Endangerment မတက်တရးပတိတ် နူဂကောံ UNESCO၊ ပရူဒဒှ်လိက်ဂှ် ညးဟီုဂးလဝ် ပရူဒြဟတ်အရေဝ်ဘာသာဂကူမွဲမွဲ ကဵု အန္တရာဲအရေဝ်ဘာသာဂကူမွဲမွဲ၊၊ ပရူတံဂှ် ညးချူလဝ် ပ္ဍဲလိက်ကၞပ် The Red Book of Languages in Danger of Disappearing ၊၊ သၟိက်တီပရူဒဒှ်တံဂှ်မ္ဂး ပံက်ဗှ်မုက်လိက်ဝေပ်သိုက် UNESCO ဏံညိ၊၊

မဂလာန်ဝေါဟာရမည်ဂမၠိုၚ် အဲမချူထၜးလဝ်သၟဝ်ဝွံ ဒှ်ဂလာန်မည် မမြိပတ်စှ်ေကၠုၚ်နူသံသာကြိုတ် နူပါဠိဟွံသေၚ်၊၊ မဂလာန်တံဂှ် ဒှ်မဂလာန်မည်စၟတ်၊၊

မကြိယာမၞုံပဓာန်ဍေံအက္ခဝ် ဆ - ထ - ဖ လ္ၚဵုတံ နဲမဂွံပြံၚ်လှာဲဗဒှ် မနာံ၊ နာံဝိသှ်ေ
မကြိယာ	နာံ၊ နာံဝိသှ်ေ(ခေတ်လၟုဟ်)	နာံ၊ နာံဝိသှ်ေ(ခေတ်တမၠာ)
ဆာန်	ဇြဟာန်	ဇိရ်ဟာန်၊ ဇြိဟာန်
ဆာဲ	စရာဲ	စိရ်ဟာယ်၊ စြိဟာယ်
*(ထိစ်၊ထေစ်)	ထၟိက်	ဒုမ်ဟိစ်၊ ဒုံဟိစ်၊၊ ဒုမ်ဟေစ်၊ ဒုံဟေစ်
ထတ်	ဒြဟတ်	ဒိရ်ဟတ်၊ ဒြိဟတ်
ထၚ်	တဟၚ်၊ ဒဟၚ်	... ... ...
ထံက်	တဟံက်၊ ဒဟံက်	... ... ...
ထၚ်ထောန်	တဟၚ်တဟောန်	... ... ...
ဖေက်	ဗဟေက်	ဗုံဟောက်
ထိုၚ်သး	*အထိုၚ်အသး	တိရ်ဟိန်ကိရ်သး
ထေဲ	တဟေဲ	... ... ...

မကြိယာသၟေဟ်ဒၟံၚ်တံဂှ် တၠပညာလိက်ပတ်မည်တံ ချပ်ဂြၚ်တီကေတ်ရ၊၊ (*ထိစ်၊ ထေစ်) မကြိယာဝွံ ခေတ်လၟုဟ် ဟွံချူ ဟွံဟီုတဴအိုတ်မွဲ၊၊ ဒၞဲါလက်သန်မဍံက်ဒဝါန်လဝ်ထၞဟ် ... ... ... မဖှ်သာ်ဂှ် မဂလာန်ဂှ် ပ္ဍဲလိက်ခေတ်တမၠာမပ္တံလိက်တၟံ လိက်သၠရိုတ်တံဂှ် ဟဂွံဆဵုလဝ်ဏီ မိက်ဂး၊၊

မကြိယာမဖှ်သာ်ဂှ် နဲမဂွံပြံၚ်ဗဒှ်မနာံ၊ နာံဝိသှ်ေ
အက္ခဝ်ပထမ	အက္ခဝ်မဒှ်ပဓာန်ပ္ဍဲကြိယာမွဲမွဲ	အက္ခဝ်တတိယ	ထပ်စုတ်အက္ခဝ် - ဟ
က	ခ	ဂ	ဟ
စ	ဆ	ဇ	ဟ
ဋ	ဋ္ဌ	ဍ	ဟ
တ	ထ	ဒ	ဟ
ပ	ဖ	ဗ	ဟ

အက္ခဝ်မသုန်မ(ခ၊ ဆ၊ ဋ္ဌ၊ ထ၊ ဖ) မဒှ်ပဓာန်ပ္ဍဲကြိယာမွဲမွဲတံဂှ် ပြံၚ်လှာဲကၠေံ(အက္ခဝ်ပထမ)၊ ဟွံသေၚ်မ္ဂး(အက္ခဝ်တတိယ)၊ တုဲမ္ဂး ထပ်စုတ်(အက္ခဝ်ဟ)မွဲမပၠန်တုဲ မကြိယာမဖှ်သာ်ဂှ် ဒှ်မနာံ၊ နာံဝိသှ်ေ၊၊ ဣဝွံ နဲသဒ္ဒါမည်ရ၊၊ ကြိယာမလုပ်ကဵုနဲဝွံ နွံအောန်လောန်၊၊ ရံၚ်သ္ၚိအၚ်လတူတေံရ၊၊
----------------------------------
မကြိယာမၞုံပဓာန်ဍေံ(ဆ)အက္ခဝ် မပ္တံကဵု(ဆာန်)တံဂှ် ပြံၚ်ဗဒှ်မနာံရောၚ် ယဝ်သ္ဒဟ် အက္ခဝ်(ဆ)ဂှ် သ္ဒးလှာဲဗဒှ်အက္ခဝ်(ဇ)၊၊ တုဲမ္ဂး ထပ်စုတ်အက္ခဝ်(ဟ)မွဲမတုဲ လက်သန်သွဵုကဵုအက္ခဝ်ဂစိုတ် ယဝ်သနွံမ္ဂး စွံအတိုၚ်ပကတိဂှ်ရ၊၊

ဆာန် = ဆပ္ဍဲမကြိယာဆာန်ဂှ် ပအက္ခဝ်(ဇ)၊ ထပ်စုတ်အက္ခဝ်(ဟ)၊ ဒှ်အာ = ဇဟာန်၊၊

နဲညးတမၠာတေံ ပြံက်စုတ်(ဣ)သွဵု၊ အက္ခဝ်(ရ)တုဲ ဒှ်အာ = ဇိရ်ဟာန်၊ နူ(ဇိရ်ဟာန်)ဂှ် မြိပတ်အာတုဲ ခေတ်လၟုဟ် ဒှ် (ဇြဟာန်) ၊၊
----------------------------------

မကြိယာမၞုံပဓာန်ဍေံ(ထ)အက္ခဝ် မပ္တံကဵု(ထတ်)တံဂှ်လေဝ် နနဲဂှ်ရ၊၊ အက္ခဝ်(ထ)ဂှ် သ္ဒးလှာဲဗဒှ်အက္ခဝ်(တ)၊ ဟွံသေၚ်မ္ဂး အက္ခဝ်(ဒ)၊၊ တုဲမ္ဂး ထပ်စုတ်အက္ခဝ်(ဟ)မွဲမတုဲ လက်သန်သွဵုကဵုအက္ခဝ်ဂစိုတ် ယဝ်သနွံမ္ဂး စွံအတိုၚ်ပကတိဍေံဂှ်ရ၊၊

ထတ် = ဒဟတ် (ဒိရ်ဟတ် - ဒြဟတ်)

-----------------------------------

မကြိယာမၞုံပဓာန်ဍေံ(ဖ)အက္ခဝ် မပ္တံကဵု(ဖေက်)တံဂှ်လေဝ် နနဲဂှ်ပၠန်ရ၊၊ အက္ခဝ်(ဖ)ဂှ် သ္ဒးလှာဲဗဒှ်အက္ခဝ်(ပ)၊ ဟွံသေၚ်မ္ဂး အက္ခဝ်(ဗ)၊၊ တုဲမ္ဂး ထပ်စုတ်အက္ခဝ်(ဟ)မွဲမတုဲ လက်သန်သွဵုကဵုအက္ခဝ်ဂစိုတ် ယဝ်သနွံမ္ဂး စွံအတိုၚ်ပကတိဍေံဂှ်ရ၊၊

ဖေက် = ဗဟေက်၊၊ (တမၠာတေံ မကြိယာဖေက်ဂှ် ညးချူ = ဖောက် - ဗုံဟောက်၊၊)

-----------------------------------

*မနာံ တိရ်ဟိန်ကိရ်သး ပ္ဍဲလိက်တၟံဂှ် နဲအခိုက်လိက်ပတ်မည် ဟဂွံလီု၊၊ ဆဂး မနာံ အထိုၚ်အသး မကၠုၚ်နူမကြိယာ ထိုၚ်သး ဂှ် ဟွံသၟဟ်သၟန်ကဵုနဲဝွံဟေၚ်၊၊ ၜိုန်ဂှ်လေဝ် ပ္ဍဲလိက်သၠပတ်မည်တြေံတံဂှ် မနာံ အထိုၚ်သး၊ အထိုၚ်အသး ရဴဂှ် မချူတဴဂှ် ဂွံဆဵုညာတ်လဝ်တုဲ ဗၠေတ်ရောၚ် ဟွံထေက်ကဵုဟီု၊၊